Pieter's Corner: De gestreste samenleving
Stress, burn-out, depressie; het zucht door alle lagen van onze samenleving. Kinderen en studenten bezwijken onder prestatiedruk, internationale spanningen leiden tot kortzichtige acties en op persoonlijk vlak heeft stress impact op onze gezondheid en sociale omgeving. Hoe kijken onze sociale wetenschappers hier naar?
Negatieve versus positieve stress
- Pedagoog Stephan Huijbregts
Stress lijkt deze dagen ten grondslag te liggen aan bijna al het naars dat de mens overkomt. Je loopt het Pieter de la Courtgebouw binnen en leest meteen groot op een scherm: “Stressloos studeren: dat kan!” Hoe? Dat wordt uitgelegd tijdens de aangekondigde bijeenkomst. De vraag is echter of het volledig uitbannen van stress wenselijk is.
Er is veel onderzoek dat aantoont dat prestaties op allerlei gebied het meest gebaat zijn bij een substantieel stressniveau. Dit is al op jonge leeftijd te zien. Denk aan kinderen die het beste hun toetsen maken wanneer zij toch enigszins alert zijn door de bijbehorende spanning. Recente studies wijzen zelfs op beter aangepast gedrag en cognitief functioneren bij dreumesen en peuters met enige stressresponsiviteit.
Toch heeft stress meestal een negatieve bijsmaak en zijn er ook duidelijke relaties aangetoond met verschillende geestelijke en lichamelijke gezondheidsproblemen. Deze relaties zijn mogelijk te verklaren door een gebrek aan beloning en waardering voor geleverde prestaties. Als kind ligt je beloning voor het ondergaan van enige stress misschien nog in een mooi cijfer voor een toets, of een gewonnen sportwedstrijd. Als dreumes in een knuffel of lach van je ouders.
Naarmate mensen ouder worden hebben zij steeds minder controle over beloning of waardering: een goede prestatie, waarvan de totstandkoming gepaard ging met positieve stress, wordt lang niet altijd beloond of gewaardeerd. En dat is het kritieke punt waarbij positieve stress omslaat in negatieve stress, met in ernstigere of langdurigere gevallen gezondheidsproblemen tot gevolg. Het gaat om een gevoel van controleerbaarheid. Als dit al vanaf jonge leeftijd ontbreekt door bijvoorbeeld problematische gezinsomstandigheden lijken de gevolgen op latere leeftijd des te ernstiger.
De boodschap is dan ook: ban positieve stress niet uit, maar zorg dat deze niet omslaat in negatieve stress! Laat eenieder het gevoel van controle verkrijgen en behouden!
Een vicieuze cirkel
- Politicoloog Arjen Boin
De zucht naar doelmatigheid en het geloof in vooruitgang: het zijn de aanjagers van de gestreste samenleving. Alles moet sneller en goedkoper. De internetverbinding is te traag (maar zoveel sneller dan 10 jaar geleden). Vliegen moet goedkoper (al is de bus inmiddels duurder). We zijn verslaafd aan snelheid, gemak en lage kosten.
Deze verslaving vereist processen en systemen die steeds complexer worden en nauwer met elkaar worden verweven. Dit veroorzaakt onverwachte problemen. Een kleine verstoring in het ene systeem (elektriciteit) kan tot ernstige verstoringen in een ander kritiek systeem leiden (vervoer). Maar verstoringen zijn onaanvaardbaar in de gestreste maatschappij. Te late treinen, een uurtje stroomuitval – het gevoel van crisis is altijd nabij.
Daar moet iets aan worden gedaan, natuurlijk. Maar wat? Een meer robuust systeem leidt tot nog meer complexiteit en verwevenheid (en meer ongewenste verstoringen). Het alternatief bestaat uit terugtrekkende bewegingen, ontkoppeling van moderne systemen. Dit is precies wat sommige politici beloven: de terugkeer naar een idyllisch verleden door het optrekken van muren en het verlaten van geïntegreerde verbanden als de Europese Unie.
Het dilemma staat op scherp. Veel mensen twijfelen aan de vruchten van modernisering. Moderne systemen staan ter discussie, maar niet de verworvenheden van die systemen. Niemand kan meer zonder telefoon of “even er lekker tussenuit.” Nieuwe mogelijkheden (internet of things, zelfrijdende auto’s) worden vergezeld van nieuwe uitdagingen (privacy, eroderende instituties). Dat maakt een fundamentele discussie wenselijk maar ingewikkeld. Vooruit of achteruit? We hebben het te druk om hier rustig over na te denken.
Stress meten: vragen om problemen?
- Psycholoog Bart Verkuil
Stress, werkdruk en burnout – we hebben het er steeds drukker mee, volgens de media. Het is bekend dat langdurige stress gepaard kan gaan met mentale en lichamelijke problemen. Daarom is het ook goed dat er aandacht is voor de preventie en behandeling van langdurige stressklachten.
Toch is het belangrijk om kritisch te blijven op hoe onderzoek naar stress in de maatschappij wordt uitgevoerd. Recentelijk verschenen er verschillende berichten over de hoge ervaren ‘prestatiedruk’ onder studenten. “Het gevoel dat ik moet presteren” wordt door 62% van de studenten ‘vaak’ tot ‘erg vaak’ ervaren. Je kunt je af vragen of dat niet gewoon gepast is voor mensen die een groot deel van hun dagelijks leven besteden aan het volgen van een opleiding. De context gebied ook dat je moet presteren. (wat te denken van de studenten die nooit het gevoel hebben iets te moeten presteren?).
Het meten van een containerbegrip als stress is ingewikkeld. Om uitspraken te doen over gevoelens van stress in de maatschappij kan je grote groepen Nederlanders een vragenlijst voorleggen. Dat is efficiënt, maar wel met het risico dat de uitslag vertekend is. Het kan gaan om kortdurende stress (iemand heeft een rotdag en overdrijft op de vragenlijst) of om een selectieve groep (alleen mensen die willen klagen over hun stress doen mee). Daarentegen is een gedetailleerder onderzoek, waarbij mensen wekenlang gevoelens van stress rapporteren (bijvoorbeeld in een smartphone app) en ook continue de fysiologische stressreactie zoals hartactiviteit wordt gemeten, weer erg tijdsintensief en kostbaar.
Ook in het stressonderzoek willen we graag een ‘picture perfect’, maar dat is vragen om problemen. Je zou er gestrest van raken.
Het belang van gemeenschap
- Antropoloog Rosalinde Spitters
(Deze bijdrage is 29 april 2018 live gepresenteerd tijdens de TEDx Leiden University - Building Bridges (vanaf 38:00))
Iedereen heeft wel eens stress. Tegenwoordig gaat een groeiend aantal mensen er echter dusdanig onder gebukt, dat het steeds vaker tot burn-outs en depressies leidt. Kortom: stress brengt onze gezondheid in gevaar. Een voor de hand liggende oplossing is ‘gewoon minder doen’; bijvoorbeeld door vaker vrij te nemen, ‘mindfulness’ technieken te beoefenen en vaker ‘nee’ te zeggen. Wanneer dit niet meer helpt en individuen de controle over hun situatie kwijtraken, zijn er doctoren, therapeuten en coaches die gespecialiseerd zijn om hen er weer bovenop te helpen.
Het dilemma van dit soort oplossingen is dat ze alleen symptomen bestrijden. Wanneer een groot deel van de maatschappij worstelt met vergelijkbare persoonlijke omstandigheden, dan overstijgt de oorzaak het niveau van het individu. De bron moet vervolgens worden gezocht in de structuren van onze samenleving zelf. Stress, burn-outs en depressies zijn ‘mainstream’ geworden en daarmee cultureel bepaald. In de huidige culturele context zijn competitiviteit en sociale druk centrale kenmerken geworden.
Mensen verwachten steeds meer efficiëntie en effectiviteit - van zichzelf en van elkaar. De druk om in alles succesvol te zijn, blijft groeien. ‘Het altijd druk hebben’ is iets om trots op te zijn en geeft zelfs een bepaalde status. De ruimte om te reflecteren op het eigen doen en laten, om verschillende paden te bewandelen en om fouten te maken en daarvan te leren, wordt steeds kleiner. Falen lijkt vrijwel onmogelijk geworden. Ironisch genoeg slaan deze ontwikkelingen door in een tegenovergestelde richting: in plaats van dat we meer en betere (persoonlijke) resultaten bereiken, rent een groeiend aantal mensen zichzelf voorbij en worden steeds meer van ons ‘ziek’. We lijken vast te zitten in een neerwaartse spiraal waarin het probleem alleen maar toeneemt.
Een bredere maatschappelijke oplossing kan, mijns inziens, dan ook niet worden gevonden door individuen die werken aan hun eigen persoonlijke omstandigheden. Het is tijd om onze gestreste samenleving te benaderen in termen van ‘cultuur’ en op het niveau van maatschappelijke structuren. Onze eigen universitaire gemeenschap kan daarin het voortouw nemen. Wij zijn immers gespecialiseerd in het oplossen van grote maatschappelijke vraagstukken. Bovendien hebben we alle benodigde kennis al in huis. We hoeven ‘slechts’ onze disciplinaire krachten te bundelen…
We kunnen hier echter alleen mee beginnen door eerst kritisch te reflecteren op onze eigen universitaire cultuur. Wij zijn net zo gestrest als de rest van de samenleving. Financiële druk en marktwerking, in meer algemene zin, maken dat we steeds meer lijken op een bedrijf dat klanten bedient en producten verkoopt. Ook wij hebben het punt van contraproductiviteit bereikt.
Door weerbaarheid van onze gemeenschap op de agenda te zetten en door collectief stappen terug te zetten, kunnen we ruimte creëren om stil te staan bij onze eigen kernwaarden. Het is tijd om afstand te doen van de aspecten van onze huidige cultuur die niet passen bij onze visie of hier zelfs strijdig mee zijn. Ik ben ervan overtuigd dat elkaar meer ruimte geven om te experimenteren en om fouten te maken een belangrijke eerste stap is. Alleen dan is er ook ruimte voor creativiteit, die nodig is om tot innovatieve oplossingen te komen.
Het bespreekbaar maken van dit thema in de Pieters Corner is een van de stappen in het samenbrengen van bestaande expertise vanuit verschillende disciplines. Laten we deze ontwikkelingen voortzetten in onze eigen bestaande structuren met gebruik van de kennis die al binnen onze gemeenschap beschikbaar is om zo toe te werken naar een gezonde en duurzame universiteitscultuur. Als wij hiertoe in staat zijn, dan kunnen wij ook het voortouw nemen in het oplossen van het bredere maatschappelijke vraagstuk.
Pieter's Corner – Sociale wetenschappers op de digitale zeepkist
De Pieter's Corner is een online variant van de Londense Speakers’ corner. Wetenschappers uit verschillende disciplines in de Faculteit der Sociale Wetenschappen reageren op de actualiteit, vanuit hun eigen ervaring, vakgebied en onderzoek binnen en buiten het Pieter de la Courtgebouw.