Pieter's Corner: Klimaatverandering
Klimaatverandering is 'hot' en staat vrijwel dagelijks in het nieuws. Duizenden scholieren demonstreerden op het Malieveld in Den Haag. Nieuwswebsite Nu.nl weert klimaatontkenners uit hun debatsectie om ‘fake news’ te voorkomen. Maar wat voor effect heeft klimaatverandering op de wetenschap, in het bijzonder op onze sociale wetenschappen? Hoe kijken onze onderzoekers in hun specifieke aandachtsgebieden naar klimaatverandering?
'Zijn mensen met krappe beurs tegen klimaatmaatregelen?'
- Simon Otjes, Politieke Wetenschap
De Gele Hesjes hebben in Nederland geen grote indruk gemaakt. Deze protestbeweging is uit Frankrijk overkomen waaien. Daar was deze beweging geboren uit protest tegen de verhoging van de benzineaccijns. De Gele Hesjes zijn van mening dat met name de mensen die lastig rondkomen getroffen worden door dergelijke belastingenverhoging. De vraag komt dan op, wat is de relatie tussen de financiële situatie van mensen en hun steun voor groene beleidsmaatregelen die het klimaat dienen maar wel economische kosten met zich meebrengen?
Samen met André Krouwel, van het Kieskompas, ben ik bezig met een onderzoek daarnaar. Via het panel van het Kieskompas hebben we mensen een aantal stellingen voorgelegd die allemaal een afweging in zich hebben tussen klimaatmaatregelen en economische kosten, zoals een belasting op vliegtickets, een kilometerheffing en de keuze om klimaatverandering aan te pakken of werkgelegenheid te beschermen. Deze items vormen een sterke schaal: mensen die voor klimaatmaatregelen zijn steunen vaak meerdere maatregelen en mensen die bezwaar maken tegen hogere lasten maken zich ook zorgen over werkgelegenheid.
Voorspelt de sociaaleconomische positie van mensen hoe ze staan tegenover deze maatregelen? Economische klasse, in term van identificatie met de arbeiders- of de middenklasse hangt hier niet mee samen. De subjectieve inschatting van mensen over hun eigen financiële positie wel: we kijken hier naar de financiële zekerheid bijvoorbeeld met een vraag hoe waarschijnlijk mensen het achten dat zij zelf door een periode gaan waarin ze te weinig geld hebben voor huishoudelijke kosten. Naar mate mensen minder financiële zekerheid ervaren, spreken zich eerder uit tegen deze maatregelen. We houden er rekening mee dat mensen in steden vaker voor milieumaatregelen zijn dan mensen op het platteland, dat vrouwen vaker voor groen beleid zijn dan mannen, dat hoger opgeleiden vaker voor dergelijke maatregelen zijn dan lager opgeleiden en dat jongeren vaker voor zijn dan ouderen.
Weerstand tegen milieumaatregelen hangt dus samen met hoe mensen financiële positie direct ervaren. Maar let wel: dit gaat specifiek om maatregelen die een afweging tussen economische lasten en klimaatbaten betreft. Er is dus een basis voor Gele Hesjes-achtige sentimenten . Dat wil niet zeggen dat altijd en overal de financieel onzekere mensen zich tegen groene maatregelen verzet. Juist in gebieden waar milieuvervuiling zichtbaar is en direct invloed heeft op de kwaliteit van de lucht of het drinkwater in slechtere wijken, kunnen mensen in armere wijken zich voor milieumaatregelen uitspreken omdat zij direct baten verwachten in termen van schone lucht of schoon drinkwater.
'De mens is slecht toegerust voor oplossen milieuproblemen'
- Henk Staats, Psychologie
Milieuproblemen kunnen op verschillende manieren en binnen verschillende disciplines worden geanalyseerd, ze zijn echter in eerste instantie het gevolg van gedragingen van individuen. Het ontstaan, de oplossing , zelfs het definiëren van iets als een probleem, zijn vraagstukken die alles te maken hebben met de manier waarop de mens in elkaar zit. Meningen, emoties, houdingen en verwachtingen omtrent het gedrag van anderen spelen daarbij een belangrijke rol, niet alleen voor burgers in hun hoedanigheid van consument, bewoner of automobilist, maar ook als ondernemer of politicus.
Helaas is de mens slecht toegerust voor het onderkennen en oplossen van milieuproblemen. De belangrijkste factoren zijn van cognitieve en motivationele aard. Wat het eerste betreft: mensen zijn slecht in staat om langzaam accumulerende effecten van hun handelen te overzien. Nog moeilijker is het om als individu de persoonlijke bijdrage aan die problemen van belang te achten, de motivationele component. Mensen laten zich in hun gedrag leiden door een meer of minder bewust gemaakte afweging van kosten en baten en die worden vooral bepaald door persoonlijke belangen op de korte termijn. Die belangen zijn overigens heel divers: ze kunnen betrekking hebben op een financiële afweging, maar ook tijd, moeite, persoonlijke voorkeuren, sociale goed- of afkeuring worden meegewogen en hebben vaak meer invloed.
Wat over het algemeen weinig invloed heeft – en dat is een belangrijke oorzaak van milieuproblemen – zijn de nadelen die bepaald gedrag heeft voor het collectief, de nadelen op lange termijn, en de nadelen op een ver verwijderde plaats. In dat verband wordt wel gesproken van drie soorten dilemma's waarmee het individu geconfronteerd wordt: het sociale dilemma (ik versus de anderen), het temporele dilemma (nu versus later) en het ruimtelijke dilemma (hier versus elders). En ook al wordt klimaatverandering nu ook hier enigszins zichtbaar, nog steeds geldt dat het vooral elders en later speelt, oplossingen het persoonlijk belang lijken te schaden en buitengewoon veel weerstand oproepen.
Lees meer in het recente overzichtsartikel van de prominent omgevingspsycholoog prof. Gary Evans van Cornell University: Projected behavioral impacts of global climate change. Annual Review of Psychology.
‘Input nodig vanuit alle wetenschappen en gemeenschappen’
- Wouter van de Klippe, CWTS
De gevolgen van klimaatverandering zijn immens, wereldwijd en zetten het politieke debat op scherp. Zij hebben een onevenredig grote impact op mensen in de marges van de samenleving. Veel onderzoek in het domein van de wetenschap en technologie benadrukt dat het bij het opstellen van beleid vooral belangrijk is om een grote verscheidenheid aan gemeenschappen bij de dialoog te betrekken. Dit is bijzonder noodzakelijk in het geval van probleemgebieden die in hoge mate onzeker zijn of wanneer er bij de besluitvorming veel grote belangen op het spel zijn. Klimaatverandering valt, zo mogelijk, in beide categorieën.
Deze uitbreiding van de dialoog vereist het erkennen van meerdere eigenschappen van de verhoudingen tussen wetenschap, beleid en samenleving ten opzichte van de klimaatverandering. Ten eerste betekent het dat men moet erkennen dat meer wetenschappelijke kennis niet noodzakelijkerwijs betekent dat er een consensus bereikt wordt over de acties en beleid die hieruit volgen. Waar beleid ook op is gebaseerd, de kennis die wij genereren zal vrijwel zeker uiteenlopende gevolgen hebben. Daarom moet er altijd een expliciet politieke debat gevoerd worden waarin de onderliggende normen en waarden openlijk ter discussie kunnen worden gesteld.
Ten tweede betekent het dat men moet erkennen dat de belangen met betrekking tot de klimaatverandering en het beleid dat ontwikkeld wordt om deze te beperken veel verder reiken dat het wetenschappelijk domein. Dit betekent ook dat de overlegprocessen altijd inclusief en democratisch moeten zijn, en omdat de gevolgen van de klimaatverandering ongelijk verdeeld zijn, moet kennis uit kwetsbare en gemarginaliseerde gemeenschappen meegenomen worden in dit proces.
Wanneer we het discours over de klimaatverandering op deze manier conceptualiseren, wordt het duidelijk dat er een breed scala nodig is aan vormen van kennis uit een diversiteit aan gemeenschappen. De natuurwetenschappen leveren weliswaar zeer waardevolle inzichten op over de klimaatverandering, maar deze kennis moet worden gebruikt in samenhang met andere expertise, zowel van binnen als van buiten de wetenschap. Omdat klimaatverandering van belang is voor alle gemeenschappen in de hele wereld, moeten al deze gemeenschappen voldoende ruimte krijgen om hun behoeften te articuleren. Om de aanhoudend destructieve kracht van de klimaatverandering te beperken, hebben we input nodig vanuit zowel de natuurwetenschappen, als de sociale wetenschappen en geesteswetenschappen, maar vooral ook van kwetsbare gemeenschappen over de hele wereld.
'Diversiteit omarmen op zoek naar milieurechtvaardigheid'
- Andrew Littlejohn, Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie
Hoe kunnen de sociale wetenschappen, inclusief de antropologie, ons helpen een duurzame maatschappij zonder fossiele brandstoffen te realiseren? Een groot deel van de academische wereld streeft logischerwijs met name naar technologische oplossingen: CO2-opslag, zonnestralingsbeheer en een beter meetbare en efficiëntere groene energieproductie. Zowel het vermijden van global warming als het omgaan met de gevolgen ervan vraagt naast technische oplossingen ook om herziening van Timothy Mitchell’s ideologie met betrekking tot ‘CO2 democratieën’.
De denk- en leefwijzen van deze CO2 democratieën veroorzaken niet alleen een niet duurzame economie, ze leiden ook tot een aanzienlijke ongelijkheid in toegang tot en controle over de middelen die de economie versterken, en een ongelijke verdeling van de daardoor ontstane milieuvervuiling. In andere woorden, economie, ecologie en maatschappij zijn diep met elkaar verweven: de bestaande kloof overstijgen vereist niet alleen meer duidelijkheid over hoe ze met elkaar verweven zijn, maar ook het bedenken van alternatieve manieren om ze te verbinden.
Hier komt de antropologie om de hoek kijken. Vanaf het koloniale tijdperk tot aan de hedendaagse postkoloniale tijd houden antropologen zich al bezig met relaties tussen mensen en hun omgeving. En kijken ze naar de manier waarop deze relaties opnieuw worden gedefinieerd door het moderne en laatmoderne kapitalisme. Laatstgenoemde veronderstelt een duidelijke scheiding tussen natuur en cultuur en degradeert de eerstgenoemde tot de rol van ‘bron’. Dit is slechts een van de vele manieren waarop men kan kijken naar de mensheid en zijn relatie tot de niet menselijke wereld. Geef die mensen een stem voor wie grenzen doorgankelijker zijn of luister beter naar ze - plaatsen waar een rivier niet alleen een verzameling water is, maar zoals de Standing Rock Sioux Tribe het stelt: ‘Wij zijn de rivier en de rivier is wij’.
Antropologie biedt inspiratie voor hoe we ons opnieuw kunnen voorstellen wat het betekent om mens te zijn op een manier die bevorderlijk is voor duurzaam leven. Tegenover wat men de 'monocultuur' van de hedendaagse economische en ontwikkelingsideologie zou kunnen noemen, vraagt antropologie hoe we de diversiteit van relaties tussen mens en milieu kunnen omarmen op zoek naar milieurechtvaardigheid in de breedste zin van het woord.
Pieter's Corner – Sociale wetenschappers op de zeepkist
De Pieter's Corner is een online variant van de Londense Speakers' corner. Hierin reageren de wetenschappers van onze verschillende disciplines binnen de Faculteit der Sociale Wetenschappen op het nieuws. Via deze digitale zeepkist geven de ‘bewoners’ van het Pieter de la Courtgebouw zo elk hun visie op de actualiteit vanuit het eigen vakgebied.