De hoofdpersoon in horror is het spook van de moderne consumptiemaatschappij
Op een regenachtige avond een horrorfilm aanzetten. Wie vindt dat nou niet heerlijk? Gelukkig is het maar fictie – of niet? Volgens universitair docent Evert Jan van Leeuwen zegt moderne horror meer over onze samenleving dan wij denken. Hij is voor zijn onderzoek naar spullenverslaving in horror genomineerd voor de Klokhuis Wetenschapsprijs.
Van Leeuwen doet onderzoek naar horrorromans en horrorfilms vanaf halverwege de twintigste eeuw tot nu. ‘Ik ben dat gaan doen naar aanleiding van onderzoek naar spookhuizen. In de klassieke negentiende-eeuwse literatuur waren spookhuisverhalen vooral gericht op het bovennatuurlijke, maar ik merkte dat na de Tweede Wereldoorlog en zeker aan het einde van de twintigste eeuw de nadruk verschuift,’ vertelt hij. In de naoorlogse periode is er veel kritiek op het concept van materiële welvaart. De overheid en ook de burger zou zich te veel bezighouden met het bruto nationaal product als een graadmeter van geluk en welzijn.
Bezeten door spullen
‘De verhalen die ik analyseer gaan over de moderne consumptiemaatschappij en hoe mensen bezeten raken van spullen bezitten. Het boek wat ik daarover aan het schrijven ben, heet dan ook ‘Demonic Possessions’. Het gaat er dus niet om dat mensen bezeten raken door een bovennatuurlijk wezen, maar door de spullen die zij bezitten,’ zegt Van Leeuwen. ‘Door de massaproductie en consumptiemaatschappij vervuilt de mensheid zijn eigen nest en dat heeft uiteindelijk een destructief effect op het welzijn van mens en milieu. Men wil steeds grotere huizen bouwen, mooiere auto’s hebben en van de status genieten die daarbij komt. Dat is eigenlijk het overkoepelende thema.’
Een voorbeeld van zulke moderne horror is de Nederlandse film Borgman (2013). ‘De film speelt zich af in een typische Nederlandse villawijk met een typisch welvarend Nederlands gezin. Plotseling verschijnt een zwerver voor de deur, maar door het verhaal heen wordt gesuggereerd dat die zwerver onderdeel is van een mysterieus complot om de obsessie met bezit, macht en status van een materialistische levensstijl bloot te leggen,’ legt Van Leeuwen uit. ‘De familie wordt geconfronteerd met het feit dat hun obsessies de menselijke relaties onderling helemaal hebben uitgehold. Waar zij voor leven is eigenlijk een waanbeeld van wat goed is voor de samenleving. Ze zijn vergeten wat echt het fundament van welzijn is: geestelijke gezondheid en open, oprechte en gelijke relaties tussen mensen.’
Hoe zit het met kinderwerken?
Een griezelig onderwerp, maar toch is Van Leeuwen ermee genomineerd voor de Klokhuis Wetenschapsprijs. ‘In mijn boek besteed ik ook aandacht aan kinderwerken. Er is tegenwoordig ontzettend veel kinderhorror. Van Dolfje Weerwolfje tot allemaal vampiers op kindertelevisie.’
Bovendien is de obsessie met materialisme ook terug te vinden in kinderliteratuur en -films. In de kinderfilm Monster House (2006) woont een oude man in een huis en hij pakt spullen af van kinderen die op zijn erf komen. ‘Een typische boze buurman zou je denken. Maar de kinderen ontdekken uiteindelijk dat de man helemaal in de grip is van zijn eigen huis omdat er een vloek over het huis is uitgesproken,’ vertelt hij. ‘De film is duidelijk gericht aan kinderen, maar je ziet dat de film gaat over de vraag: wie beheert wat? De ouders in de film bepalen wat hun kinderen mogen doen. De buurman wilde koste wat het kost zijn vrouw bezitten en bouwde het huis om haar in te vangen. Nu heeft het huis hem gevangen genomen als wraak. De personages gaan menselijke relaties zien als bezittingen en daarom loopt het helemaal fout. Ik vond het heel wonderlijk dat je dat thema ook terugziet in kinderfilms.’
Horror als een levensles
‘Ik denk dat mijn onderzoek daarom juist ook voor de jeugd belangrijk is. Horrorverhalen zijn eigenlijk verhulde levenslessen. En de levenslessen uit de moderne horror zeggen dat men niet zoveel waarde aan bezittingen en rijkdom moet hechten. Dat geeft je op de korte termijn veel status en macht, maar op de lange termijn corrumpeert het jouw spirituele of geestelijke welzijn,’ legt Van Leeuwen uit. ‘Ik zeg niet dat iedereen als een monnik op de hei moet gaan wonen en al zijn bezittingen weg moet doen. Dat is het andere extreme. Je moet de juiste balans vinden tussen materialistische welvaart en het geestelijke welzijn.’
De Klokhuis Wetenschapsprijs wordt uitgereikt op zondag 10 november 2021. Uit 64 wetenschappelijke inzendingen zijn tien onderzoeken genomineerd. De prijs is bedoeld om kinderen van 9 tot 12 jaar bekend te maken met wetenschappelijk onderzoek in Nederland. In 2016 werd de prijs voor het eerst uitgereikt.