Hoe moet het strafrecht de democratie beschermen?
Door politici, wetenschappers en journalisten wordt regelmatig gezegd dat onze democratie onder druk staat. Moet het strafrecht een grotere rol krijgen bij de bescherming van de democratie? Hoogleraar Jeroen ten Voorde pleit in zijn oratie voor voorzichtigheid.
Dat het strafrecht een belangrijke rol speelt bij de bescherming van de democratie, staat volgens Ten Voorde vast. ‘Er vinden vervolgingen en veroordelingen plaats van mensen die politici bedreigen. Binnen het strafrecht hebben we de terroristische misdrijven, die voor een deel in het leven zijn geroepen om de democratische rechtsorde te beschermen. De vraag is of het strafrecht een nog grotere rol zou moeten krijgen, en op welke manier. We moeten daarbij oppassen dat we het strafrecht niet gaan overvragen.’
In het Wetboek van Strafrecht wordt vooral impliciet naar de democratie verwezen. Wel wordt de democratie expliciet genoemd in de rechtspraak. Ten Voorde: ‘Als het werk van het parlement op nationaal of lokaal niveau niet goed kan doorgaan, wordt dat door de rechter wel eens aangeduid als een “aantasting van de democratische rechtsstaat”. Maar je ziet de bescherming van de democratie niet letterlijk in de wet staan.’
Hoe ver mag een politicus gaan?
Soms wordt de democratie bedreigd door uitspraken van politici zelf. Zo was er recentelijk een Kamerlid dat ideeën had over het bezetten van de Tweede Kamer. Hoe ver mag een politicus gaan volgens het strafrecht? Ten Voorde: ‘Een politicus mag in de Tweede Kamer zeggen wat hij of zij wil, en is daar immuun. Dat is een groot goed, want je moet als politicus vrij zijn om je politieke overtuiging te uiten. Dat schuurt wel eens, zoals bijvoorbeeld bij de uitspraken over de “kopvoddentaks” en de verwijzing naar “tribunalen”. We gaan er bij dit soort gevallen vanuit dat het parlement een zelfreinigend vermogen heeft. Wat buiten de Kamer wordt besproken, zou wel onder het strafrecht kunnen vallen, al zijn de meningen erover verdeeld of zo’n tweedeling houdbaar is.’
Die parlementaire immuniteit komt wel met verantwoordelijkheid, legt Ten Voorde uit. ‘Een parlementariër moet kunnen zeggen wat hij wil, maar heeft ook verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het publieke debat. Een politicus moet het voortouw nemen en laten zien hoe je het debat op een goede manier kan voeren. Als je oproept tot geweld, of het bezetten van de Tweede Kamer, dan moet je daar ook de consequenties van dragen.'
Democratische paradox
Maar wat als een politicus zelf de democratie schade dreigt toe te brengen? Ten Voorde: ‘Democratie laat een hoop toe, maar laat je dan ook de anti-democratie toe? Dat is de democratische paradox. Wij zijn in Nederland bereid om mensen veel te laten zeggen, daarin gaan we heel ver. Hoe kun je bepalen of iemand een uitspraak doet om het debat op scherp te zetten, of dat hij daadwerkelijk een staatsgreep wil plegen? Daarvoor moet je oordelen over iemands intenties, wat heel lastig is. Daarom vind ik het gevaarlijk om democratie heel expliciet als collectief belang in het strafrecht een plek te geven.’
Door de politiek als een collectief belang in het strafrecht op te nemen, 'maak je meer kapot dan dat je goed doet', zegt Ten Voorde. 'Dat collectieve belang kan dan in conflict komen met individuele belangen, zoals het demonstratierecht en de vrijheid van meningsuiting. Dat heeft iets tegenstrijdigs, omdat juist dat soort belangen in een democratie zo belangrijk zijn. Je kunt dan proberen om waarborgen in te bouwen die de individuele belangen weer moeten beschermen. Maar dan ben je het collectieve belang weer op de achtergrond aan het zetten. Waar ben je dan mee bezig?’
Het strafrecht heeft de nodige middelen in handen waarmee democratie kan worden beschermd, concludeert Ten Voorde. ‘Daarover is nog wel het een en ander onduidelijk, omdat we veel strafbepalingen nooit gebruiken. Ook zijn nieuwe online fenomenen nog niet geadresseerd. Die bescherming van de democratie kan beter, maar niet door het als collectief belang in het strafrecht op te omarmen.’
Tekst: Tom Janssen
Foto: ANP