Column: Investeren in vertrouwen
In het jaarverslag 2019 van de Raad van State staat een algemene beschouwing over evenwicht in de rechtsstaat. In dat kader vroeg de Raad van State aandacht voor de 'constitutionele geletterdheid' in het politieke bestel. Met deze geleerde termen wilde de Raad van State waarschuwen tegen het toenemend gebrek aan kennis en begrip van het staatsrecht en de ongeschreven regels van de constitutionele verhoudingen in de landspolitiek. Zoals een Hoog College van Staat betaamt is de Raad van State in zijn beschouwing terughoudend en gematigd. Zo wordt gezegd dat er geen reden is voor een alarmerende toon. Toch blijkt uit de rest van de beschouwing wel degelijk zorg.
Een column van Rob Visser
Staatsrechtelijk analfabetisme
Wie de politiek sindsdien volgt, zou misschien geneigd zijn om een stap verder te gaan en te spreken over staatsrechtelijk analfabetisme. Het lijkt er soms wel op dat vele spelers in het politieke veld zich niet meer bewust zijn van de regels van het spel en de achterliggende betekenis ervan. En daar zit nu net de kern. Het gaat niet alleen om het kennen van de regels, maar ook om het besef dat die regels er zijn voor een goede reden. Die reden is het gezond houden van de democratische rechtsstaat.
Vertrouwen in de overheid
Het gaat dus niet primair over gedrag en omgangsvormen in de Tweede Kamer en in het publieke debat. Nee, het zit veel dieper. Het is veel meer en veel essentiëler. De kern van de democratische rechtsstaat, van de democratische parlementaire staatsvorm zit in publiek vertrouwen. Vertrouwen van de burgers in de overheid. Een overheid die wij als burgers niet alleen accepteren, maar ook bereid zijn te volgen, zelfs als ons dat in het concrete geval niet ten goede komt. Die kern van de parlementaire democratie hebben wij vormgegeven door vertrouwen, meer precies door het stelsel van ministeriële verantwoordelijkheid. Ministers en staatssecretarissen zijn voor alles wat zij doen en niet doen verantwoording schuldig aan de volksvertegenwoordiging. Maar die volksvertegenwoordiging is op haar beurt de weerslag van het electoraat. De parlementaire democratie bestaan dus uiteindelijk bij de gratie van dat electoraat.
Evenwicht
De overheid bestaat uit verschillende staatsmachten: wetgever, bestuur en rechter. Daarbij is niet één de baas over de ander, anders dan de indruk die soms wel wordt gewekt. Het gaat om evenwicht in de rechtsstaat waarbij ieder zijn rol heeft en de rol van de ander moet respecteren. Waarbij een ieder dus zijn verantwoordelijkheid moet nemen.
De basis
Vertrouwen van de bevolking is de basis van elke democratische rechtsstaat. De bevolking vormt het draagvlak van een democratische samenleving. Zonder dat vertrouwen is er immers geen veilige samenleving mogelijk. Dan is niemand meer zeker van zijn zaak. Om het simpel te zeggen: samen leven doe je niet alleen. Samenleven kan alleen als er wederzijds vertrouwen en respect is.
Gebrek
En met dat vertrouwen lijkt in stijgende mate iets mis. Elkaar vliegen afvangen is eigen aan het politieke debat. Maar daar hoort wel wederzijds respect bij. Elkaar beledigen, beschuldigen, bedreigen, dat is geen bijdrage aan het publiek vertrouwen. Integendeel.
Acceptatie
Wat gebeurt er met het vertrouwen van de gemiddelde burger als een minister moet aftreden wegens een gebrek aan vertrouwen in het parlement en betrokkene vervolgens direct aangeeft weer minister te willen worden en de volksvertegenwoordiging dat zonder slag of stoot accepteert? Hoe moet diezelfde burger vertrouwen blijven houden in een overheid die eerst met kracht en emotie verklaart dat het dragen van mondkapjes geen extra bescherming biedt, zelfs contraproductief is, om vervolgens het dragen van mondkapjes te verplichten als noodzakelijke voorwaarde in de bestrijding van de epidemie? En wat te denken van de discussies over de rol van de rechter. Eens een baken van rust en betrouwbaarheid. Nu in stijgende mate object van aandacht: enerzijds wordt onderstreept dat de rechter niet op de stoel van de politiek mag gaan zitten en tegelijkertijd wordt van de rechter gevraagd om - in andere gevallen - de wet opzij te zetten.
Constitutionele geletterdheid
Meer constitutionele geletterdheid en meer gevoel voor het fundament van onze democratische rechtsstaat begint bij betere kennis en goed begrip van de constitutionele verhoudingen en spelregels. De nieuwe Academie voor de Rechtsstaat kan daarin een belangrijke rol spelen.
Meer informatie over de Academie voor de Rechtsstaat
De Academie voor de Rechtsstaat is een nieuwe leergang van het Centre for Professional Learning.
Meer weten over de Academie voor de Rechtsstaat?Meer lezen van Rob Visser?
Lees ook de column van 7 november: 'crisis, kiezen en formeren'.
Lees de column van november