Een fair trade-keurmerk voor wie eerlijk belasting betaalt?
Niet straffen, maar belonen – het is een beproefde pedagogische methode. Zou die aanpak ook helpen in de strijd tegen belastingontwijking? Het wekte de interesse van promovendus Josephine van der Have. Zij doet onderzoek naar een keurmerk voor eerlijke belastingen.
Strijd tegen belastingontwijking
De roep om eerlijke belastingen is groot en de kritiek liegt er niet om. Nederland is een spil in mondiale belastingontwijking. Via ons land lopen fiscale structuren waardoor multinationals zoals Cargill waarschijnlijk geen belasting over de winst betalen.
En dus trekt Nederland, aangespoord door Europa, ten strijde tegen belastingontwijking. Sinds 2013 zijn er al een boel belastingmaatregelen ingevoerd en er komen nieuwe wetten aan.
Papieren tijger
Deze overheidsmaatregelen zijn verplicht en verbieden bedrijven om bepaalde fiscale constructies te gebruiken – althans op papier. In de praktijk zijn deze ingrepen niet zo effectief, constateert Van der Have, die haar promotieonderzoek in november 2022 begon. ‘Bedrijven mogen door die wetten weliswaar minder, maar ze blijven toch steeds op andere manieren de grenzen van de wet opzoeken om zo min mogelijk belasting te betalen.’
Goed bedrag moet je belonen
Van der Have vliegt het daarom anders aan. ‘Ik doe onderzoek naar een keurmerk voor eerlijke belastingen. Het is een positieve prikkel, waarmee ‘goed’ belastinggedrag wordt beloond.’
Die benadering staat haaks op de traditionele manier waarop overheden een betere belastingmoraal proberen af te dwingen. Van der Have: ‘Zo’n keurmerk kan voor het imago van een bedrijf positief zijn.’ Wie het keurmerk voert, laat zien dat zijn bedrijf er veel aan gelegen is om belastingen te betalen.
‘Voor de goede orde: ik ben geen activist. Ik doe onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek naar het nut van een keurmerk voor eerlijke belastingen. Ik zeg niet bij voorbaat dat ik er een voorstander van ben.’
Hoe moet het keurmerk eruitzien?
Van der Have onderzoekt of een keurmerk kans van slagen heeft, en zo ja, onder welke voorwaarden. ‘Bijvoorbeeld: wie gaat controleren of bedrijven het keurmerk mogen voeren? En als ze het eenmaal voeren, dat ze zich aan de voorwaarden blijven houden?’
De promovendus is gewend om dit soort vragen te stellen. Tijdens haar studie fiscale economie leerde ze om fiscale vraagstukken te koppelen aan de impact op de samenleving. ‘Voor een groot deel van mijn onderzoek moet ik mij verdiepen in de internationale politieke economie. Dat begint met hoe multinationals zijn ontstaan en uiteindelijk kom ik uit op de vraag: waarom ontwijkt de ene multinational meer belasting dan de andere?’
Realistisch keurmerk
Het einde van haar onderzoek is nog ver weg – Van der Have heeft nog ruim drie jaar te gaan – maar voor het sluitstuk heeft Van der Have ook al plannen. Ze wil interviews houden met vertegenwoordigers van multinationals. Van der Have: ‘Het stopt voor mij niet bij het ontwerpen van een keurmerk. Het moet niet alleen in theorie een goed middel zijn om belastingontwijking tegen te gaan. Ik wil dat het een realistisch instrument is, dat uiteindelijk ook praktisch van nut is. Om die reden ga ik graag het gesprek aan.’
Praktisch ingesteld
Het eerlijke verhaal is dat Van der Have het praktijkonderzoek stiekem misschien ook wel een beetje voor zichzelf doet. Wie Van der Have haar carrière heeft gevolgd, weet dat ze niet alleen plannen wil bedenken, maar óók graag doet. Op de basisschool begon ze met sponsorzwemmen, later zette ze zich in voor de psychologische ondersteuning bij kankerpatiënten; en recenter, tijdens haar studie, werkte ze voor een NGO, die zich inzet voor eerlijke belastingen.
Ook op de universiteit maakt ze zich ‘praktisch’ nuttig. Zo is ze betrokken bij het ‘Tax Transparency Project’, een samenwerking waarbij politici, journalisten en Ngo’s vragen kunnen stellen aan Leidse onderzoekers over fiscale materie. De ondersteuning heeft tot verschillende publicaties geleid, waaronder één over Cargill, dat bovenaan dit stuk staat.