Stilte als vorm van activisme: ‘Juist door te zwijgen, houd je het gesprek soms open’
We hebben het te weinig over stilte, vindt universitair docent Gerlov van Engelenhoven. Met een Veni-beurs wil hij de rol van zwijgen in protestbewegingen te onderzoeken. Zegt een stilte soms echt meer dan duizend woorden?
Als Van Engelenhoven als kind zijn verjaardag vierde, kende het gesprek tussen zijn Molukse en Nederlandse familieleden duidelijke grenzen. ‘Ze konden best gezellig praten, maar over onderwerpen als het koloniale verleden werd gezwegen.’
Die stilte intrigeerde hem. ‘Dat zwijgen wordt vaak ‘collectief trauma’ genoemd, maar dat suggereert dat een stilte negatief is, iets wat per definitie doorbroken moet worden. Begrijp me niet verkeerd, het is vaak goed om onderwerpen bespreekbaar te maken, maar in mijn geval wisten mijn familieleden dat ze aan verschillende kanten van de geschiedenis stonden en dat het niet prettig was om dat te bespreken op een verjaardag. Juist door daarover te zwijgen, hielden ze andere gesprekken op gang. Met die nuance wilde ik graag meer.’
Elkaar overschreeuwen
Het leidde tot een promotieonderzoek naar de rol van stiltes in de vorming van mirgantenidentiteiten. ‘Zeker sinds de opkomt van social media is een van de clichés van onze tijd dat je pas meetelt in het maatschappelijk debat als je een stem hebt. Volgens mij is het risico daarvan dat iedereen tegelijk gaat schreeuwen en we minderheden alsnog niet horen, terwijl we ook nog eens de suggestie wekken dat dit hun eigen schuld is: zij moeten maar harder roepen.’
Soms kan het daardoor juist effectiever zijn om te zwijgen, stelt Van Engelenhoven, zeker in het verhitte dekolonisatiedebat. ‘Je ziet dat sommige groepen bewust gebruikmaken van zwijgen als vorm van activisme. We kennen allemaal de stille wake, maar ook een groep als de Grauwe Eeuw zet stilte in. Nadat ze in 2016 heel groot het woord ‘genocide’ op het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn hadden geschreven, weigerden ze zich uit te leggen in kranten als NRC en de Volkskrant. Stilte wordt dan een specifieke strategie, die soms krachtiger kan zijn dan nog eens hetzelfde verhaal te vertellen.’
Verschillende dynamieken
Analyseerde hij die strategie in zijn promotieonderzoek nog vrij afstandelijk door vooral in te gaan op berichtgeving in kranten en op Twitter, voor zijn nieuwe Veni-onderzoek wil hij het gesprek aangaan met mensen die bewust gebruikmaken van stilte in hun werk. ‘Ik ga activisten interviewen, maar ook kunstenaars en medewerkers van culturele instellingen. Uiteindelijk wil ik zo ontdekken welke dynamieken zwijgen als vorm van activisme kent. Het maakt uit of een stilte voortkomt uit een poging tot wederzijds begrip of juist ontwrichting.’
Geen tegengestelden
En dat hij daarvoor nu jarenlang gaat praten over stiltes? Daar is niets tegenstrijdigs aan volgens Van Engelenhoven. ‘Ik moet er goed over nadenken hoe ik die gesprekken aanpak, zodat ik de stiltes niet overschrijf, maar stilte en stemmen zijn geen tegengestelden. Stilte heeft altijd een stem nodig om gemarkeerd te worden. Omgekeerd heeft een stem altijd stilte nodig om gehoord te worden. Daar kun je gewoon over praten.’