Hoe gaan we om met de ethische kant van onderzoek?
Aan wie vraag je toestemming voor onderzoek op een basisschool? En hoe verzamel je data in een land waar de vrijheid van meningsuiting onder druk staat? Collega’s die direct betrokken zijn bij het – vaak complexe – proces van onderzoeksethiek gingen met elkaar in discussie aan de hand van een aantal praktijkcases. We vroegen drie van hen welke inzichten de bijeenkomst hen opleverde.
Liza van den Bosch, universitair docent Onderwijswetenschappen en lid Ethiek Commissie Pedagogische Wetenschappen (ECPW)
‘Ik vond het nuttig om eens vanuit een helikopterview naar ethische vraagstukken te kijken – en vooral om te leren hoe collega’s van andere faculteiten dit doen. Zo viel het me op dat wij vanuit de ECPW veel kijken naar wat je wel en niet kunt vragen van je participanten, bijvoorbeeld als het gaat om onderzoek op scholen. Wie vraag je om toestemming: de instelling, leerkrachten, leerlingen of de ouders? En hoe kun je iedereen zo goed mogelijk informeren? Maar collega’s van andere faculteiten zoomden juist meer in op de positie van wetenschappers en het imago van de universiteit. Een van de cases ging over het doen van onderzoek naar de meningen van mensen in een autocratisch land. Wat doet dat bijvoorbeeld met de veiligheid van de wetenschappers die dit onderzoek uitvoeren?
De rol van ethiekcommissies wordt voor mijn gevoel steeds belangrijker en de ethische vraagstukken zijn divers en kunnen ingewikkeld zijn. Ook technologische ontwikkelingen zoals AI roepen allerlei nieuwe vragen op. Een goede samenwerking tussen onderzoeksondersteuners is voor mij dan ook cruciaal. Ethiek is een ontzettend breed onderwerp en daarom is het belangrijk dat er vanuit verschillende perspectieven en expertises naar gekeken wordt. Waar ik me trouwens wel over verbaasde, was dat de adviezen van de ethiekcommissies niet bij elke faculteit bindend zijn, zoals bij de onze. Ik wist niet dat daar binnen de universiteit verschil in zat.’
Thomas van Beek, informatiemanager en lid van de ethische commissie bij Rechtsgeleerdheid
‘Als ethische commissie proberen we wetenschappers altijd zo goed mogelijk uit te leggen wat wij doen én waarom: ter bescherming van henzelf, de mensen die ze interviewen en van de universiteit als organisatie. Ik merk dat de hoeveelheid werk groeit, enerzijds omdat er steeds meer te doen is op het gebied van privacy en security en anderzijds omdat onderzoekers zich steeds meer realiseren dat dit belangrijk is. Vragen die ik als informatiemanager ontvang zijn bijvoorbeeld: hoe ga je om met voice recorders, of hoe kun je bepaalde data op de juiste manier encrypten op je computer?
Nog los van de inhoud vond ik de bijeenkomst ook een hele goede mogelijkheid tot netwerken. Ik heb veel ondersteuners kunnen spreken die ik normaliter niet spreek en heb het zelfs met iemand gehad over een eventuele samenwerking op het gebied van datamanagement. Wat mij ook opviel was de grote betrokkenheid van alle aanwezigen. Niet iedereen vervult deze functies als hoofdtaak en best wel wat aanwezigen waren eigenlijk vrij, maar kwamen toch. Dat zegt wel iets over de inzet van de collega’s die zich bezighouden met ethiek, datamanagement en privacy.’
Jaap-Willem Mink, data steward van de instituten Psychologie en Pedagogiek
‘Er was een goede wisselwerking tijdens de bijeenkomst: ik heb bijvoorbeeld interessante dingen geleerd over hoe sommige collega’s documenten archiveren, en op mijn beurt anderen weer kunnen vertellen over onze werkwijze voor het online beschikbaar stellen van datasets. Ik geloof echt dat het in het belang van de universiteit is om als onderzoeksondersteuners op één lijn te zitten. Nu voelt het soms toch alsof instituten steeds voor zichzelf het wiel moet uitvinden. Met een goede samenwerking voorkom je dat je zelf maandenlang vastloopt op hoe je een bepaald protocol moet opstellen, terwijl er bij wijze van spreken twee kilometer verderop bij een andere faculteit al een heel goed plan klaarligt.
Ik vind het belangrijk om laagdrempelig beschikbaar te zijn voor alle soorten vragen die onderzoekers kunnen hebben. Bij Psychologie en Pedagogiek schakelen we als data stewards veel met privacy officers en de ethische commissie. Onlangs werden we bijvoorbeeld benaderd door een onderzoeker die van plan was om via Teams interviews met ernstige zieke mensen te houden en deze gesprekken wilde opnemen. Ik vond dit een hele interessante casus, die bovendien liet zien hoe belangrijk het is dat je elkaar als ondersteuners weet te vinden. Bij onderzoekethiek is er altijd overlap, het is echt iets dat je samen doet.’
Wie heeft de bijeenkomst georganiseerd?
De bijeenkomst ‘Research Ethics, why it matters’ werd georganiseerd door de Research Ethics community van het Leiden Research Support Network. Binnen het netwerk wisselen Leidse onderzoeksondersteuners uit verschillende domeinen kennis en ervaringen uit en werken samen aan het beantwoorden van (complexe) vragen van onderzoekers. Heb je vragen over het netwerk of de bijeenkomst? Mail dan naar lrs@bb.leidenuniv.nl.