De energietransitie: houd rekening met burgerperspectief
Ineens een windmolen in je achtertuin? De energietransitie wordt niet door iedereen als eerlijk gezien. Omwonenden moeten beter betrokken worden, betoogt Emma ter Mors, sociaal psycholoog. Als onderzoeker richt ze zich op het identificeren van factoren die de publieke acceptatie van energie-technologieën beïnvloeden. Is inspraak soms niet een wassen neus?
Om klimaatverandering tegen te gaan is het belangrijk dat we in Nederland gebruik maken van technologieën met een lage CO2-uitstoot. Deze technologieën zijn opgenomen in het Nederlandse Klimaatakkoord, waaronder windenergie op land en zee, zonne-energie, geothermie, groene waterstof en CO2 afvang, -transport, -gebruik en -opslag (CCUS).
Een succesvolle energietransitie hangt niet alleen af van de technologische, economische en politieke haalbaarheid van technologieën en projecten, maar ook van de maatschappelijke haalbaarheid (IPCC, 2018). De implementatie van deze technologieën vereist dat belanghebbenden en lokale omwonenden projecten zoals windenergie op land of de aanleg van waterstof- en CO2-pijpleidingen accepteren. Maatschappelijke acceptatie is echter niet vanzelfsprekend. Geplande projecten kunnen weerstand oproepen en leiden tot protesten, zoals bij verschillende projecten in Nederland is gebleken.
Rechtvaardigheid
Waarom omwonenden zich verzetten tegen technologieën en projecten is een belangrijke vraag. Onderzoek vanuit de psychologie heeft aangetoond dat rechtvaardigheidsprincipes hierbij een belangrijke rol spelen. Burgers vragen zich bijvoorbeeld af of de kosten en baten van projecten wel eerlijk zijn verdeeld. Komen de negatieve gevolgen van windmolens zoals geluidsoverlast bijvoorbeeld bij de omwonenden terecht, terwijl de voordelen zoals het behalen van CO2-emissiedoelstellingen of financiële winsten elders liggen?
Minstens zo belangrijk voor burgers is verder of de besluitvorming rondom projecten eerlijk verloopt. Wordt de locatie van windmolenparken buiten hen om bepaald, met beperkte inspraak en beslissingsbevoegdheid van de omwonenden, of krijgen de omwonenden de mogelijkheid om invloed uit te oefenen en te participeren?
Inspraak
Voor het slagen van de energietransitie is het noodzakelijk dat het burgerperspectief wordt meegenomen en gewogen bij het ontwerpen en uitvoeren van beleid (zie bijv. PBL, 2023). Burgers krijgen een gevoel van controle over de uitkomsten die ze belangrijk vinden als ze betrokken worden bij de besluitvorming.
Daarnaast geeft dit hen het gevoel dat de besluitvormer geeft om de zorgen en belangen van omwonenden. Als burgers zien dat er eerlijke beslissingen worden genomen over projecten en dat hun perspectief wordt meegenomen, dan bevordert dit hun vertrouwen in de besluitvormer. Dit kan vervolgens leiden tot meer acceptatie van de energietransitie en bepaalde projecten.
Pseudo-inspraak
De kwaliteit van de gevolgde participatieprocedures is essentieel in deze context (zie bijvoorbeeld PBL, 2023; Ter Mors & Van Leeuwen, 2023). Voor positieve effecten van burgerparticipatie moeten burgers ervaren dat hun perspectief wordt erkend en serieus genoeg wordt genomen om invloed te hebben op besluiten over beleid of uitvoering. Maar in de praktijk is niet altijd het geval.
Burgers denken vaak dat ze alleen maar voor de show om hun mening worden gevraagd, terwijl de besluitvormer al lang besloten heeft over de invulling en uitvoering van het project. Onderzoek (Ter Mors & Van Leeuwen, 2023) heeft aangetoond dat dergelijke "pseudo-inspraak"-procedures, waarbij een inspraakmogelijkheid wordt geboden maar de inbreng van omwonenden ogenschijnlijk wordt genegeerd, even schadelijk kunnen zijn als wanneer er helemaal geen inspraakmogelijkheid wordt geboden. Burgers beschouwen het besluitvormingsproces als oneerlijk als besluitvormers niet van plan zijn om hun inbreng in overweging te nemen. Als gevolg hiervan neemt hun vertrouwen in de besluitvormer af en zijn ze minder geneigd om technologieën te accepteren.
Ruimte voor verbetering
Beleidsmakers en projectontwikkelaars moeten ervoor zorgen dat burgers de kans krijgen om hun mening te geven, en ze moeten voorkomen dat het lijkt alsof de mening van burgers wordt genegeerd. Traditionele methoden voor participatie worden tot nu toe het meest gebruikt, maar ze bieden slechts een beperkte invloed op de besluitvorming aan omwonenden, wat positieve effecten van participatie in de weg staat.
Er zijn daarom alternatieve vormen van burgerparticipatie nodig, met betekenisvolle dialoog en interactie, en die transparant zijn over de manier waarom met de inbreng van burgers wordt omgegaan. Constante feedback geeft bewijs van impact en verzekert de burgers dat ze worden gehoord en serieus worden genomen.