De toekomst vormgeven met verhalen uit het verleden
De archeoloog kan je zien als een hedendaagse sjamaan, iemand die een brug naar het verleden slaat en wijze inzichten kan bieden. Het is een opvallende vergelijking die bijzonder hoogleraar Public Archaeology Luc Amkreutz maakt in zijn oratie over de rol van de archeoloog anno 2024. ‘Archeologie biedt een perspectief op onszelf dat nut kan hebben voor onze samenleving.’
Of zijn vakgebied nu publieke archeologie of publieksarcheologie zou moeten heten, daar wil Amkreutz vanaf zijn. Het liefst gebruikt hij het Engelstalige public archaeology. ‘Want het draait zowel om het aanbieden van archeologie aan een breed publiek als het actief betrekken en aanspreken van dat publiek.’ Naast zijn aanstelling bij Universiteit Leiden, is Amkreutz conservator collectie prehistorie bij Rijksmuseum van Oudheden.
Recht om mee te doen
In zijn oratie onderscheidt Amkreutz drie aspecten van publieke archeologie. ‘Het gaat om wetenschapscommunicatie - wat je het klassieke “zenden” zou kunnen noemen, maar ook om publieksparticipatie en maatschappelijke relevantie.’ Een actueel onderwerp, zeker nu Nederland recent het Verdrag van Faro heeft ondertekend. Daarin staat het breder beschikbaar maken van erfgoed en het recht van mensen om te participeren in erfgoed centraal.
'Archeologie vindt plaats in een gemeenschap, en die gemeenschap heeft recht te participeren'
Met publieksparticipatie bedoelt Amkreutz actieve deelname van het publiek aan archeologisch onderzoek en museale collecties. ‘Archeologie vindt plaats in een gemeenschap, en die gemeenschap heeft recht te participeren. Het publiek speelde bijvoorbeeld een cruciale rol in het Doggerland-onderzoek naar het verdronken gebied voor onze kust. Zowat alle belangrijke ontdekkingen zijn daarbij gedaan door liefhebbers - van de eerste Neanderthaler tot de oudste lijm; een soort zwarte substantie aan een vuurstenen mesje. Dat mesje werd gevonden door Willy van Wingerden, verpleegkundige in de ouderenzorg.’
Lessen uit het verleden
Het derde aspect, de maatschappelijke relevantie, is voor Amkreutz een onmisbaar onderdeel van zijn vak. ‘Archeologie is niet meer alleen een kwestie van kennis van het verleden vergroten. Het biedt een perspectief op onszelf dat een nut kan hebben voor onze samenleving. Het is de enige wetenschap die menselijk gedrag en menselijke samenlevingen in een enorme tijdsdiepte documenteert. Dat levert een belangrijke bron aan informatie op die ontzettend waardevol kan zijn vandaag de dag.’
Dit is het punt waarop Amkreutz zijn blik op de toekomst richt: ‘Onze samenleving en onze leefomgeving gaan veranderen. Dat zal frictie opleveren, en daarbij kan het helpen om te leren van het verleden.’ In praktisch opzicht noemt hij de aboriginals als voorbeeld, die met fire ecology hun land robuuster maakten tegen natuurlijke bosbranden. ‘Maar het kan ook gaan om manieren van samenleven op een abstracter niveau. In de prehistorie hebben bijvoorbeeld succesvolle gemeenschappen bestaan zo groot als Leiden, waar ieder spoor van centraal gezag ontbrak. Ik denk dat we ideeën en inspiratie kunnen putten uit hoe divers wij als soort en samenleving eigenlijk zijn.’
-
Persoon op het strand op zoek naar historische bodemschatten (door F. de Winter/RMO) -
Neanderthalermesje met berkenpek, de oudste lijm uit Nederland (door RMO) -
Eerste afbeelding van een sjamaan door Nicolaas Witsen (Evenki Rusland, 1705)
‘Het verleden leeft: iedereen vindt er wel iets van en daar moeten we ons van bewust zijn.’
Maar hoever moet de hedendaagse archeoloog daarin gaan? ‘Het verleden leeft: iedereen vindt er wel iets van en daar moeten we ons van bewust zijn. We moeten ons uitspreken, zolang het de stem van de wetenschap is,’ denkt Amkreutz. ‘We hebben een verantwoordelijkheid om nuance te laten doorklinken en op te staan als de wetenschap geweld aan wordt gedaan.’ Amkreutz pleit ervoor om in de opleiding archeologie ook aandacht te besteden aan communicatie en maatschappelijke betrokkenheid. ‘Hoe kun je tijdens het onderzoek al nadenken: wat komt hier uit, wat kan ik hier nog meer mee, hoe kan ik dit op een goede manier over het voetlicht brengen zodat het niet misbruikt kan worden?’
Museum als zweethut
Om de rol van de publieksarcheoloog samen te vatten, putte Amkreutz zelf ook inspiratie uit het verleden. ‘Bij de jager-verzamelaars speelde de sjamaan een grote rol. Deze persoon trad in contact met de wereld van geesten, spiritualiteit en voorouders om te bemiddelen voor de groep waarin diegene leefde. Als archeologen reizen we ook naar het verleden. Het museum is onze moderne zweethut, de plek waar je tot inzichten komt. De publieksarcheoloog is als een hedendaagse sjamaan: we proberen aan de hand van weerbarstige informatie een verhaal te construeren waar de groep waarin wij leven iets aan heeft.’
Op vrijdag 1 maart om 14.00 uur spreekt Luc Amkreutz zijn oratie Veerkrachtig Verleden. Een reflectie op archeologie, archeologen en musea in het Antropoceen uit. Amkreutz werd in april 2022 namens het Rijksmuseum van Oudheden benoemd als bijzonder hoogleraar Public Archaeology bij de Faculteit Archeologie.
Tekst: Julie de Graaf
Hoofdfoto: F. de Winter/RMO