Wetenschappelijke publicatie over 'zwaard van Ommerschans'
Het ‘zwaard van Ommerschans’ uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden behoort tot een groep van zeldzame ‘reuzenzwaarden’ uit de bronstijd (1000-800 v.Chr.). De in totaal zes zwaarden zijn de afgelopen jaren intensief onderzocht door een internationaal team van wetenschappers van onder meer het museum, de Universiteit Leiden (in het bijzonder het laboratorium voor Material Culture Studies), de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Universiteit Delft.
Samenwerking
De resultaten van het onderzoek zijn onlangs verschenen in de wetenschappelijke publicatie Larger than Life. The Ommerschans hoard and the role of giant swords in the European Bronze Age (1500-1100 BC). Het boek is gemaakt onder redactie van Luc Amkreutz (conservator collectie Prehistorie en bijzonder hoogleraar Public Archaeology bij de Faculteit Archeologie, Universiteit Leiden) en David Fontijn (hoogleraar Archeologie van vroeg-Europa, Faculteit Archeologie, Universiteit Leiden). Larger than Life is de dertigste uitgave in de wetenschappelijke reeks PALMA (Papers on Archaeology of the Leiden Museum of Antiquities) van het Rijksmuseum van Oudheden. David Fontijn heeft het verschijnen van de publicatie helaas niet meer meegemaakt: hij overleed in 2023.
Zwaardengroep ‘Plougrescant-Ommerschans’
De zwaardengroep ‘Plougrescant-Ommerschans’ bestaat uit zes vrijwel identieke bronzen zwaarden van enorm formaat. Het zwaard van Ommerschans werd in 1896 gevonden en is in 2017 aangekocht door het Rijksmuseum van Oudheden. Twee andere werden gevonden in Norfolk, Engeland (in Oxborough en Rudham), twee in Frankrijk (Plougrescant in Bretagne en Beaune in Bourgondië), en daarnaast is er het wat kleinere zwaard van Jutphaas (Nieuwegein). Larger than Life bundelt de uitkomsten van meer dan vijf jaar multidisciplinaire onderzoek naar deze complete zwaardengroep, met een accent op Ommerschans. Daarnaast wordt in deze publicatie het kromgebogen Rudham-zwaard gepubliceerd.
Onderzoeksresultaten
Onderzoek met non-destructieve methoden, waaronder XRF-analyse, gamma-straling en neutronen-onderzoek bevestigt dat de zwaarden vrijwel dezelfde metaalsamenstelling hebben en waarschijnlijk een gedeelde herkomst. De compositie ondersteunt ook een datering van de zwaarden middenin de bronstijd, rond 1400 v.Chr. Verder bleek dat geen enkel stuk uit dezelfde mal vervaardigd was. Het gaat dus om uiterst nauwkeurige kopieën van elkaar: je kunt de een niet maken zonder de ander te kennen. Vanwege het enorme formaat, het ontbreken van een greep en de ongeslepen snede zijn deze zwaarden niet geschikt om mee te vechten. Het onderzoek toonde aan dat de vorm en de lijnversieringen wel op een opvallende manier verwijzen naar dolktypes die meerdere eeuwen ouder zijn.
Rituele voorwerpen
Al met al lijken het rituele voorwerpen te zijn, uitvergrotingen van eeuwenoude dolken. Ze refereren specifiek aan het verleden en waarschijnlijk aan een wereld van mythes, voorouderverering en goden. Deze onbruikbare zwaarden waren dan ook voorbestemd voor een andere rol. Kostbare voorwerpen van brons werden volgens prehistorische traditie opzettelijk achtergelaten of geofferd aan voorouders of goden in ‘natte’ gebieden, zoals moerassen, rivierarmen en venen.
Ommerschans
Archeobotanicus Corrie Bakels (Universiteit Leiden) maakte een reconstructie van het veenlandschap waarin het zwaard van Ommerschans destijds is achtergelaten, nu in het noorden van Overijssel. Daaruit blijkt dat op deze plek een droge passage was, langs hoger gelegen zandruggen tussen de voorlopers van de rivieren Vecht en Reest. In de tweede helft van het tweede millennium, de periode waarin het zwaard werd gedeponeerd, dreigde die door veengroei te verdwijnen. Het zwaard lag op de plek waar de passage het smalst was en waar dat als eerste zou gaan gebeuren.
Werktuigen
Het zwaard van Ommerschans is bijzonder, omdat er als enige van de zes ‘reuzenzwaarden’ andere objecten bij gevonden zijn. Enkele van deze voorwerpjes van brons en steen blijken kleine werktuigen te zijn. Het gaat om klein houtbewerkingsgereedschap, dat mogelijk diende om het houten model voor de mal te maken, en kleine vuursteentjes die gebruikt werden bij het polijsten van het brons tot een goudglanzend oppervlak. Experimenteel onderzoek wijst onder andere op sporen van verkoold schaafstro (Equisetum hyemale, uit de paardenstaartfamilie), dat mogelijk als polijstmiddel is gebruikt.
Larger than Life
De publicatie Larger than Life (380 pagina’s, 200 illustraties, Engelstalig, paperback ISBN 9789464262605, €65) is te koop in de museumwinkel van het Rijksmuseum van Oudheden en te bestellen bij Sidestone Press (paperback en hardcover ISBN 9789464262612, €130).
Zwaarden te zien in tentoonstelling Bronstijd
De complete zwaardengroep ‘Plougrescant-Ommerschans’ is van 18 oktober 2024 t/m 16 maart 2025 een van de blikvangers in de tentoonstelling Bronstijd – Vuur van verandering.
Tekst: Rijksmuseum van Oudheden