Ontwikkeling gelijkheid en recht voor vrouwen: het glas is half vol
Na veertig jaar onderzoek naar het juridische gelijkheidsbeginsel nam emeritus hoogleraar Titia Loenen afscheid met een college waarin zij de balans opmaakte. Veel aandacht besteedde zij aan gelijke rechten voor vrouwen. Zij is voorzichtig optimistisch ondanks opkomend conservatisme en populisme.
Titia Loenen begon als universitair docent bij de Afdeling Vrouw en Recht aan de Universiteit Leiden midden jaren tachtig. Gelijkheid en non-discriminatie stonden toen hoog op de agenda. Directe discriminatie in het recht werd grotendeels opgeheven, ook in het familierecht en het vermogensrecht. Loenen: ‘Het denken over gelijkheid is veranderd en rechten zijn gelijkgetrokken. Je hoort bijna niemand meer zeggen dat vrouwen weer terug moeten naar het aanrecht.’
Positieve resultaten
In haar afscheidscollege vrijdag 27 september, wees Loenen erop dat het van belang is in deze tijd waarin conservatieve krachten opkomen en grondrechten onder druk staan, naar de positieve resultaten te kijken. ‘Het glas is half vol. Op het gebied van vrouwenemancipatie is veel bereikt.’
Tegelijk leidt gelijke behandeling van man en vrouw in de praktijk lang niet altijd tot werkelijke gelijkheid als uitkomst. Bijvoorbeeld door de loonkloof en parttime werk door de ongelijke verdeling van arbeid en zorg. ‘Als je dat echt wil aanpakken, moet je de onderliggende maatschappelijke structuur bekijken’, vertelt Loenen.
Onbewuste processen
Loenen geeft een treffend voorbeeld: de laatste Monitor Vrouwelijke Hoogleraren. Ruim een kwart is vrouw, driekwart man. Terwijl er al lange tijd meer vrouwen naar de universiteit gaan dan mannen. Ergens blijft de doorstroom van vrouwelijke studenten naar hoogleraar steken. ‘Wat je nodig hebt om die carrière te maken, zie je dus niet gebeuren.’ Onbewuste processen spelen hierbij een rol, vertelt Loenen. Het kan gaan om sociale mechanismen, mannen die steeds kiezen voor posities met veel prestige of een hoog salaris. In het geval van benoemingen van hoogleraren blijkt uit onderzoek dat mensen bij selectieprocedures kiezen voor mensen die erg op hun lijken. Vrouwen maken ook minder kans wanneer zij er een tijdje uit zijn geweest vanwege kinderen, ze publiceren minder terwijl het aantal publicaties een maatstaf is voor benoemingen. Loenen: ‘Het zijn sociologische en psychologische processen die verandering lastig maken. Je ziet hier ook dat niet alles op te lossen valt met andere wet- en regelgeving.’
De wet kan simpelweg niet op eigen houtje de klus klaren
Een voorbeeld hiervan is wat Loenen waarnam als gastdocent in Zuid-Afrika, net na de afschaffing van apartheid. ‘Met één pennenstreek bijna kwam er een nieuwe grondwet met gelijke rechten voor iedereen. Maar in de werkelijkheid moest er nog veel gebeuren. Je moet dus altijd kijken wat gelijke behandeling in de praktijk betekent. Wat is de feitelijke uitkomst? En als die heel erg ongelijk uitpakt, dan moet je dus op een andere manier proberen een meer gelijk resultaat te bewerkstelligen.’
Bedreigingen vanuit conservatieve hoek
De balans opmakend, is er in veertig jaar tijd een positieve verschuiving geweest, neemt Loenen waar. Terugblikkend valt op, dat een meer inclusieve benadering van gelijkheid en non-discriminatie van theorie ook meer in de praktijk is gebracht. ‘De rechtspraak heeft hier ook belangrijk aan bijgedragen. Tegelijk zijn er bedreigingen van gelijke rechten vanuit een conservatieve, reactionaire hoek. Het is voor het eerst dat ik er niet meer zeker van ben dat gelijkheid van vrouwen voor altijd in het recht verankerd zal zijn.’
In de jaren van onderzoek en onderwijs stuitte Loenen ook op de grenzen van de rol die het recht kan hebben voor het beoogde resultaat. ‘De wet kan simpelweg niet op eigen houtje de klus klaren.’ Het is een langdurig proces om de vastgeroeste fundamenten van de maatschappij zelf te veranderen, al speelt recht daar wel een belangrijke rol bij.
Toekomst
Wat de toekomst betreft, vindt Loenen het positief dat er steeds meer aandacht komt voor de rol die armoede en sociaal-economische ongelijkheid spelen, voor alle groepen die te maken hebben met structurele vormen van discriminatie. ‘Armoedebestrijding is cruciaal en kan ook een alternatief zijn voor meer controversiële beleidsinstrumenten als voorkeursbeleid voor specifieke doelgroepen.’
Titia Loenen is nog niet van het toneel verdwenen. Een boek zal dit jaar verschijnen, “The Conceptualization of Equality and Non-Discrimination as Legal Standards”, over de vormgeving van gelijkheid als een juridisch beginsel.
Jan-Willem Oomen