Kijkoperatie bij oude boeken leidt tot ontdekking van middeleeuwse fragmenten

Gepubliceerd op 13 januari 2025

Middels een endoscopische camera zijn opnames gemaakt van hergebruikte middeleeuwse fragmenten aan de binnenkant van boekbanden uit de 16e en 17e eeuw. De unieke beelden werden gemaakt in het kader van het project ‘FragmEndoscopy: An Innovative Way to Discover Hidden Heritage inside Early Modern Book Bindings’ dat werd gefinancierd door NWO.

‘Recycling’ van middeleeuws perkament

Boekbinders in de 16^e en 17^e eeuw verstevigden hun boekbanden doorgaans met stukjes perkament. Omdat nieuw perkament vrij duur was, gebruikte men oude, middeleeuwse handschriften en sneed daar stroken uit. Deze vorm van ‘recycling’ zorgde ervoor dat een groot aantal middeleeuwse handschriften verloren is gegaan -  ze zitten, versnipperd en onzichtbaar, aan de binnenkant van vroegmoderne boekbanden. Middels een nieuwe methode is het mogelijk om een deel van die hergebruikte middeleeuwse fragmenten weer zichtbaar te maken. Thijs Porck, universitair hoofddocent middeleeuws Engels in Leiden, gebruikte hiervoor een endoscopische camera. Hiermee was het mogelijk om opnames te maken van de binnenkant van een vroegmoderne boekrug – de volgende videobeelden laten de naaigaren zien en ook de middeleeuwse tekstfragmenten waarmee de boekband verstevigd was:

Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.

Bekijk de video op de oorspronkelijke website of

Accepteer cookies

Met een geweerloop-inspectiecamera aan de slag

De camera die Porck gebruikte in zijn NWO-project ‘FragmEndoscopy: An Innovative Way to Discover Hidden Heritage inside Early Modern Book Bindings’ was oorspronkelijk bedoeld voor de inspectie van geweerlopen, maar bleek door de geringe diameter en spiegels ook zeer geschikt voor het doen van ‘kijkoperaties’ bij oude boeken. Samen met student-assistent Iris van Kuijk maakte Porck video-opnames aan de binnenkant van meerdere boeken in de Universiteitsbibliotheek van Leiden en het Noord-Hollands Archief in Haarlem. Screenshots van deze videos werden aanelkaar geplakt en zo kon een goed beeld gevormd worden van de ooit hergebruikte middeleeuwse fragmenten:

Een Middelnederlands tekstfragment (“mijn mont sal voertkundigen dijn lof. God wilt dencke”) aan de binnenkant van Leiden, UB, 617 F 19; oorspronkelijk uit een handschrift van het getijdenboek van Geert Groote uit ca. 1400.

Middeleeuwse muziekfragmenten en Middelnederlandse teksten

De ‘fragmendoscopie’ methode bleek niet alleen succesvol, maar ook praktisch en goedkoop. Voor eerdere pogingen om fragmenten aan de binnenkant van boekbanden zichtbaar te maken werd gebruik gemaakt van röntgenstraling, met dure apparatuur en langdurige analyses. Met een endoscopische camera van nog geen 600 EUR konden binnen enkele minuten opnames worden gemaakt; het samenstellen van de afbeeldingen kostte vervolgens slechts enkele uren. Tijdens het onderzoek werden o.a. Middelnederlandse fragmenten gevonden en ook een muziekfragment uit de 14e eeuw, met muzieknoten en al:

Een 14e-eeuws fragment van de versus alleluiaticus aan de binnenkant van Haarlem, Noord-Hollands Archief, 165 G 5

Met een publicatie in het vaktijdschrift Fragmentology delen de onderzoekers hun bijzondere vondsten en hun methode waarmee in de toekomst op relatief eenvoudige wijze verborgen middeleeuwse fragmenten na honderden jaren weer zichtbaar kunnen worden gemaakt.

Link naar artikel: Thijs Porck & Iris van Kuijk, ‘Medieval Fragments Revealed with FragmEndoscopy:A Pilot Project to Detect and Record Spine Linings with an Endoscopic Camera’, Fragmentology 7 (2024): https://www.fragmentology.ms/article/view/6179/6011 .

• de constructie van erfgoed