‘Geopolitieke spanningen vereisen extra alertheid bij delen van kennis’
Internationaal samenwerken is essentieel in onderzoek en onderwijs, maar brengt ook risico’s met zich mee. Zoals het ongewenst doorgeven van gevoelige kennis en technologie of buitenlandse inmenging in onderzoek. Rector Hester Bijl legt uit wat medewerkers kunnen doen om dit te voorkomen.
Wat verstaan we precies onder kennisveiligheid bij internationale samenwerking?
‘Dan bedoel ik in de eerste plaats het voorkomen van ongewenste overdracht van sensitieve kennis en technologie. Als universiteit ontwikkelen we heel veel kennis die ten goede kan worden ingezet. Maar informatie kan ook in verkeerde handen vallen. Denk aan technologie die zowel civiel als militair toepasbaar is en een risico vormt voor onze nationale veiligheid. Dat kan bijvoorbeeld onderzoek zijn naar halfgeleiders om hoogwaardige chips te maken, kwantumfysica of AI-toepassingen in surveillance-apparatuur. We moeten dus goed afwegen of samenwerking in onderzoek kan leiden tot ongewenste zaken in landen waar grondrechten niet worden gerespecteerd, of dat de mogelijke partner zelf bijdraagt aan ernstige mensenrechtenschendingen.’
Ligt het risico vooral bij de bètawetenschappen?
‘Nee, zeker niet alleen daar. Binnen de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen hebben onderzoekers bijvoorbeeld veel expertise over bepaalde landen. Dan is het mogelijk dat medewerkers door buitenlandse actoren onder druk worden gezet om resultaten over gevoelige onderwerpen niet naar buiten te brengen. Een ander voorbeeld van kennisveiligheid is dan ook het voorkomen van heimelijke beïnvloedingsactiviteiten van onderwijs en onderzoek. Bij dergelijke beïnvloeding ligt (zelf)censuur bij medewerkers en studenten op de loer en dat kan onze academische vrijheid en wetenschappelijke integriteit aantasten.’
‘De insteek van ons nieuwe beleid is: open waar mogelijk, beschermen waar nodig’
Waarom voert de universiteit nu nieuw beleid in op het gebied van kennisveiligheid?
‘Dat heeft alles te maken met de toegenomen geopolitieke spanningen. Denk bijvoorbeeld aan de oorlog in Oekraïne. Ook in Nederland zien we een toename van sabotage, spionage en beïnvloeding door statelijke actoren. De Nederlandse overheid waarschuwt voor pogingen van landen als China, Rusland en Iran om kennis en technologie te verwerven bij onze kennisinstellingen. Het ministerie van OCW vraagt universiteiten zich in te zetten voor kennisveiligheid zodat informatie niet in verkeerde handen valt en dat vinden wij ook erg belangrijk. Onderzoek mag niet gebruikt worden om tegen mensen te worden ingezet.
Natuurlijk zorgt deze extra alertheid ook voor dilemma’s en een spanningsveld. Als universiteit willen we van nature juist kennis delen en internationaal samenwerken. De insteek van ons nieuwe beleid is daarom: open waar mogelijk, beschermen waar nodig.’
Wat verandert er concreet?
‘Het nieuwe beleid gaat in vanaf 1 maart dit jaar. Een belangrijke verandering is dat initiatiefnemers van een samenwerking voortaan samen met de wetenschappelijk directeur van hun instituut een zorgvuldige afweging maken van de mogelijke kansen, belangen en risico’s. Lees meer hierover op de website kennisveiligheid met diverse tools die hierbij helpen. Zo is er een stroomschema dat initiatiefnemers helpt om een goede afweging te maken of een samenwerking wenselijk en toegestaan is. Elke faculteit heeft een contactpersoon kennisveiligheid die initiatiefnemers en wetenschappelijk directeuren hierbij deskundig en procedureel kunnen ondersteunen. Verder creëren we door training, voorlichting en ondersteuning meer bewustwording bij alle medewerkers.
‘Per 1 maart start een universiteitsbrede Commissie Kennisveiligheid. Leg bij twijfel over een samenwerking de zaak voor aan deze commissie die ook een afweging maakt van de kansen en de risico's en een bindende uitspraak zal doen. Dat kan via het Adviespunt Kennisveiligheid De commissie bestaat onder andere uit hoogleraren met deskundigheid op het gebied van sensitieve technologieën, mensenrechten en landendeskundigheid. Sinds 2023 heeft de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen zo’n commissie kennisveiligheid. De ervaringen en lessen van deze commissie kunnen we nu mooi meenemen in het nieuwe beleid en de universiteitsbrede commisie.’
Bij de beoordeling van een samenwerking kan het land waarin de partner is gesitueerd een risicofactor zijn die wordt meegewogen. Hoe voorkomen we stigmatisering?
‘Er zijn een paar leidende principes en één daarvan is dat we niet stigmatiseren of discrimineren. Dat wil ik echt benadrukken. Bij de afweging wordt naar meerdere risicofactoren gekeken, zoals banden met een organisatie of instelling op de EU-sanctielijst en of er sprake is van sensitieve kennis of technologie.’
Zijn er situaties waarbij medewerkers extra alert moeten zijn?
‘Zeker en dat hangt ook af van je rol. Werk je aan een gevoelig onderzoek? Neem dan geen gegevensdrager zoals een usb-stick mee naar risicovolle landen als deze daarvoor niet is beveiligd. Denk ook na over hoe breed toegankelijk de onderzoeksdata in jouw project zijn en bespreek dat met je collega’s en leidinggevende. Andere mogelijke situaties zijn ontvangsten van buitenlandse delegaties aan de universiteit en bezoeken van delegaties van onze universiteit aan het buitenland. Of deelname aan congressen en lezingen die georganiseerd worden door instellingen buiten de EU. Ook bij deze activiteiten dient een zorgvuldige afweging te worden gemaakt en kan het stroomschema worden gebruikt.’
‘Als leidinggevende is het ook belangrijk na te denken over de veiligheid van (buitenlandse) onderzoekers in je team. Hierin hebben we als werkgever ook een zorgplicht. Dat geldt voor mogelijke nieuwe medewerkers en voor degenen die er al werken. Vraag bij sensitief onderzoek bijvoorbeeld naar de beursvoorwaarden. Een onderzoeker kan zelf goede bedoelingen hebben, maar door buitenlandse actoren onder druk worden gezet om kennis en technologie te delen door een afhankelijkheidsrelatie tot zijn beursverstrekker.’
Hoe sluit de nieuwe werkwijze voor kennisveiligheid aan bij de ontwikkelingen op samenwerkingen met de fossiele industrie en samenwerkingen waar ethische en morele aspecten een rol spelen?
‘We willen voorkomen dat er op al deze gebieden volledig uiteenlopende werkwijzen ontstaan. Daarom wordt er gewerkt aan een overkoepelende commissie gevoelige samenwerkingen. Het doel is om één loket te creëren waar medewerkers terecht kunnen met vragen en samenwerkingen die zij willen aanmelden. Want natuurlijk zijn er raakvlakken, bij kennisveiligheid spelen vaak ook ethische vraagstukken een belangrijke rol. Internationaal samenwerken blijft essentieel in ons onderwijs en onderzoek en dit nieuwe kennisveiligheidsbeleid helpt ons om dat op een zorgvuldige wijze te doen.’
Waar kun je terecht met vragen over kennisveiligheid?
Bij vragen kun je contact opnemen met de contactpersoon kennisveiligheid binnen jouw faculteit. Deze helpt bij de afweging van kansen en risico’s bij het aangaan van een internationale samenwerking. Kom je er samen niet uit? Stel je vraag dan aan het Adviespunt Kennisveiligheid. Op de website kennisveiligheid bij internationale samenwerking vind je meer informatie en tools en tips, zoals een e-learning kennisveiligheid en een stroomschema voor de beoordeling van een mogelijke samenwerking.