Honderd jaar oude doodsoorzaken in kaart gebracht: ‘Verleden is laboratorium van het heden’
Als het aan universitair docent Evelien Walhout ligt, weten we over een jaar precies waaraan Haarlemmers en Zwollenaren een eeuw geleden overleden. Samen met collega’s van andere universiteiten is ze het platform doodsoorzaken.nl gestart. ‘Ergens rond de eeuwwisseling zie je een overgang van epidemische ziekten naar welvaartsziekten als belangrijkste doodsoorzaak.’
Sinds 1865 zijn gemeenten verplicht om de doodsoorzaken van hun inwoners te registreren. Met de huidige digitale middelen vormen die gegevens een goudmijn voor demografisch historici als Walhout, die op zoek willen naar patronen in die sterfgevallen. Als de gemeenten de gegevens hebben bewaard, tenminste. ‘Helaas zie je dat veel gemeenten de gegevens slechts in geaggregeerde vorm hebben bewaard en de individuele doodsbriefjes hebben vernietigd’, vertelt Walhout. ‘Van Leiden hebben we bijvoorbeeld nog niets gevonden.’
In onder meer Amsterdam, Maastricht, Zwolle, Haarlem en Roosendaal zijn de doodsoorzaken wel in het archief beland. ‘De afgelopen vijf jaar hebben we als onderzoekers uit Nijmegen, Groningen en Leiden samen met vrijwilligers alle gegevens uit Amsterdam gedigitaliseerd’, vertelt Walhout. Een monsterklus, waarbij elke vrijwilliger een scan van de handgeschreven registratie overtypte, waarna diezelfde scan door een andere vrijwilliger nogmaals werd overgenomen en de twee resultaten met elkaar werden vergeleken. En dat keer zeshonderdduizend.
Mechanisme ontrafeld
‘Het is enorm veel werk’, geeft Walhout toe, ‘maar zo’n grote dataset stelt ons in staat om te zien hoe verschillende infectieziekten op elkaar inwerken. Eerder is er wel onderzoek gedaan naar bijvoorbeeld cholera, maar dan werd er alleen naar die ene ziekte gekeken. Wij kunnen nu voor het eerst de samenhang tussen verschillende infectieziekten in kaart brengen en het mechanisme hierachter ontrafelen. Het verleden fungeert daarmee als laboratorium voor het heden, wat ook interessante parallellen met bijvoorbeeld COVID kan opleveren.’
Daarnaast zijn de onderzoekers geïnteresseerd in de zogenaamde epidemiologische transitie: de overgang van infectieziekten als voornaamste doodsoorzaak naar welvaartsziekten als kanker. ‘Die vindt eind negentiende, begin twintigste eeuw plaats’, vertelt Walhout. ‘Wij willen graag weten hoe deze precies in zijn werk ging. Welke groepen profiteerden hier als eerste van?’
Om die vragen te beantwoorden, is het handig om de Amsterdamse gegevens te vergelijken met die van andere steden. ‘Haarlem ligt in dezelfde regio, maar is veel kleiner’, legt Walhout uit. ‘Dan kun je mooi de invloed van de omvang van de stad zien, terwijl Zwolle aan de andere kant van het land een heel andere beroepsbevolking heeft. Dat leidt tot een ander soort samenleving, net als het katholieke karakter van bijvoorbeeld Maastricht en Roosendaal.’
Netwerk vol kennis
De vrijwilligers zijn daarom weer aan het overtypen. Op een eigen forum discussiëren ze over hun interessantste vondsten. Walhout: ‘Onder de vrijwilligers zijn veel gepensioneerde artsen, die hebben veel kennis waar wij als onderzoekers gretig gebruik van maken. Tegelijkertijd zie je dat zij zelf ook aan de slag gaan met de nieuwe informatie die ze opdoen. Er zijn al meerdere boekjes gepubliceerd door vrijwilligers, bijvoorbeeld over mensen die in de Tweede Wereldoorlog zijn gestorven bij een bombardement.’ Ook bij hele gezinnen die sterven wordt vaak stilgestaan. ‘Dat blijft indrukwekkend, ook zoveel jaar later nog.’
De doodsoorzaken uit Haarlem, Zwolle en wellicht in de toekomst andere steden worden geregistreerd op doodsoorzaken.nl.