Medicijnen op maat: hoe obesitas de werking van medicijnen beïnvloedt
Hoe behandel je infectieziekten het best bij patiënten met obesitas? Ziekenhuisapotheker en promovendus Koen van Rhee onderzocht de invloed van obesitas op bloedwaarden van twee veelgebruikte medicijnen en ontwikkelde een opzet waarmee farmaceuten nieuwe geneesmiddelen kunnen testen op deze patiëntengroep.
Heb je pijn, dan neem je viermaal daags twee tabletten paracetamol van 500 mg. Die dosering geldt ook voor mensen met overgewicht. Sommige andere medicijnen, waaronder antibiotica, worden juist aangepast op lichaamsgewicht. ‘Het idee is dat een zwaarder persoon soms meer medicijn nodig heeft om gelijke concentraties in het bloed te bereiken. Maar dat blijkt niet altijd te kloppen’, legt Koen van Rhee uit. ‘Soms heeft gewicht weinig invloed op de verdeling of uitscheiding van een medicijn, terwijl het bij andere medicijnen juist een groot effect heeft.’ Onjuiste correctie kan leiden tot een minder effectieve behandeling of juist meer bijwerkingen.
‘Soms heeft gewicht weinig invloed op de verdeling of uitscheiding van een medicijn, terwijl het bij andere medicijnen juist een groot effect heeft.’
Voor veel medicijnen is niet goed onderzocht of obesitas de werking beïnvloedt. Van Rhee richtte zich tijdens zijn promotieonderzoek op het antibioticum ciprofloxacine en het antischimmelmiddel fluconazol. ‘Bij infectieziekten is het cruciaal om meteen de juiste dosering te geven. Voor een aandoening zoals hoge bloeddruk is het minder erg als de dosis later nog wordt bijgesteld, maar bij een ernstige infectie is die tijd er meestal niet.’
Dosering aanpassen is niet altijd nodig
Een opvallende bevinding was dat sommige geneesmiddelen onterecht een dosering hebben die gebaseerd is op het gewicht. ‘We zagen dat bepaalde medicijnen tegen infecties per kilogram lichaamsgewicht worden gedoseerd, terwijl hun afbraak niet verandert bij zwaardere patiënten. Dat betekent dat ze soms een onnodig hoge dosis krijgen, wat bijwerkingen kan veroorzaken’, vertelt Van Rhee. Omgekeerd zijn er ook medicijnen waarbij gewicht wél invloed heeft, maar waarbij de bijsluiter geen aangepaste dosering adviseert bij patiënten met overgewicht.
Waarom is dit nooit eerder onderzocht?
Farmaceutische bedrijven kijken standaard naar groepen zoals kinderen, ouderen en patiënten met een lever- of nierproblemen. Bij de registratie van medicijnen is het nog niet verplicht om het effect van overgewicht gestructureerd te onderzoeken, al komt daar nu meer aandacht voor. ‘Dat kwam deels doordat overgewicht vroeger minder voorkwam’, zegt Van Rhee. ‘Nu heeft dertien procent van de wereldbevolking obesitas, en is het dus relevant om te bestuderen.’
‘Nu heeft dertien procent van de wereldbevolking obesitas, en is het dus relevant om te bestuderen.’
Patiënten met een maagverkleining: een bijzondere onderzoeksgroep
Om het effect van gewicht op concentraties medicijn in het lichaam te meten, keek Van Rhee naar patiënten die een maagverkleining ondergingen. ‘Deze groep heeft een hoog gewicht maar is verder relatief gezond. Hierdoor is het effect van obesitas goed te bestuderen, zonder dat andere ziekten zoals nierproblemen de resultaten beïnvloeden.’ Zijn onderzoek toonde aan dat ciprofloxacine bijvoorbeeld niet sneller wordt afgebroken bij mensen met obesitas, wat betekent dat de standaarddosering veilig is.
Waarom obesitas zo’n verschillend effect kan hebben op de werking van een medicijn, is niet altijd goed te voorspellen, zegt Van Rhee. ‘We weten dat obesitas het normale functioneren van het lichaam kan beïnvloeden. Er is echter veel variatie in hoe dit per medicijn uitpakt, soms ook bij medicijnen die ogenschijnlijk best op elkaar lijken. Het is daarom lastig om één algemene regel te formuleren.’
Wat nu? Meer onderzoek naar de optimale dosering
Van Rhee pleit ervoor om de invloed van obesitas standaard te onderzoeken tijdens de ontwikkeling van geneesmiddelen. ‘Bij nierziekten en leverproblemen gebeurt dat al, dus waarom niet bij obesitas?’ Volgens hem hoeft dat geen enorme investering te zijn. ‘Uit onze computersimulaties blijkt dat je met zes tot twaalf patiënten met obesitas al veel kunt leren over de juiste dosering. Dat moet haalbaar zijn voor farmaceutische bedrijven. Zo zorgen we ervoor dat iedereen de juiste dosis krijgt, ongeacht lichaamsgewicht.’
Promotie
Koen van Rhee verdedigt zijn proefschrift getiteld Unraveling the drivers of antimicrobial pharmacokinetic variability in individuals with obesity and hospitalized patients with multimorbidity op 19 februari 2025 in het Academiegebouw. Zijn Leidse promotor is hoogleraar Catherijne Knibbe.