Vier decennia eLaw: computerwetenschap hand in hand met rechtsgeleerdheid
Onderzoek en onderwijs op het snijvlak van recht en technologie is belangrijker dan ooit. De afdeling eLaw, opgezet in 1985, is met 40 jaar ervaring hier goed op voorbereid. Een perfect moment om terug te blikken op de afgelopen decennia.
De afdeling was een primeur in Nederland: het was een van de eerste instituten dat zich specifiek richtte op de vervlechting tussen computerwetenschappen en het recht. Het begon allemaal met Aernout Schmidt en Hans Franken.
Hans Franken
In 1973 mocht ik in Rotterdam (EUR) als hoogleraar in de inleiding tot de rechtswetenschap mijn oratie uitspreken. De titel luidde: 'Maat en regel'. Ik bedoelde daarmee te zeggen, dat juristen - met name rechters - niet alleen regels of wetten uitleggen, maar ook menselijk gedrag meten of verklaren op grond van gelijkheid of de mate van verschil. Daarmee zou de computer kunnen helpen.
De mogelijkheden van de computer
Al vanaf zijn oratie in 1973 zag Franken de potentie van computerwetenschappen in het recht. ‘De computer maakte het mogelijk om grote aantallen uitspraken van rechters te vergelijken en modellen te maken voor nieuwe casusposities. Ik wilde nadrukkelijk geen robotrechter ontwerpen, maar modellen maken, die aan de maat van gelijke behandeling zouden voldoen. In 1977 werd Franken als hoogleraar voor de inleiding tot de rechtswetenschap benoemd. Begin jaren 80, werd het vak Recht en Informatica opgezet door initiatiefnemer Aernout Schmidt. Dat vak kwam tot stand in samenwerking met andere gepassioneerde individuen, waaronder Franke van der Klaauw, Corien Prins en Jaap Hage. Franken was daarbij betrokken en nam in 1987 het vak officieel op in zijn leeropdracht.
Gera van Duijvenvoorde, nu hoogleraar telecommunicatierecht, was een van de studenten die in de ban raakte van het nieuwe vak: ‘Als student wist ik het al snel: ik wilde het nieuwe keuzevak Recht en Informatica gaan volgen want daarin zat volgens mij de toekomst.’ Dat was een verstandige keuze: Van Duijvenvoorde werd student-assistent, kreeg een promotieplek en werd in 2013 hoogleraar bij de afdeling eLaw. ‘Recht en Informatica en eLaw zijn heel belangrijk geweest voor mijn ontwikkeling en toekomst. De medewerkers van het eerste uur waren enorm betrokken, stonden open voor de praktijk en coachten jonge onderzoekers op een geweldige manier’, vertelt de hoogleraar. ‘Ik maakte deel uit van een eLaw familie.’
Begin jaren negentig kreeg het splinternieuwe vakgebied een geweldige boost doordat er landelijke onderzoeksprojecten werden gelanceerd. ‘Er kwam veel onderzoeksgeld ter beschikking en er kwam ook veel output: vanuit de langzamerhand zeven faculteiten in het land, verschenen meer dan 140 boeken, waarvan ongeveer 30 dissertaties’, vertelt Franken. ‘De afdeling Recht en Informatica (nu eLaw) stond er middenin.’
Gera van Duijvenvoorde
‘Het interdisciplinaire en internationale karakter van eLaw is onmisbaar om studenten voor te bereiden op hun rol als jurist in de praktijk. Studenten zullen worden uitgedaagd om verder na te denken dan de juridische kaders, en bijvoorbeeld ethische aspecten van het gebruik van artificiële intelligentie, geopolitieke vraagstukken, beveiliging, en marktmacht te betrekken in hun analyses.’
Vooruitziende blik
Volgens hoogleraar Law and Data Science en afdelingshoofd van eLaw, Bart Custers, had de afdeling een vooruitziende blik bij haar oprichting: ‘In die tijd was er al de gedachtegang dat we met computers patronen konden herkennen in rechtszaken of zelfs voorspellingen doen. Wat toen gedacht werd, kon technologisch nog niet allemaal, maar nu grotendeels wel. En het vindt ook daadwerkelijk plaats.’ Een voorbeeld hiervan is het gebruik van van AI-modellen zoals ChatGPT door rechters of advocaten. Dit roept ingewikkelde vragen op, niet alleen over rechtsgeleerdheid en technologie, maar ook over ethiek en effecten op de samenleving.
Bart Custers
‘Tools zoals ChatGPT zijn al niet meer weg te denken, terwijl ze pas een paar jaar bestaan. Daar zitten zoveel aspecten aan, alleen al juridisch. Dat hebben we nog niet allemaal uitgedacht. Denk aan de gevolgen voor intellectueel eigendom van wat je genereert, hoe zit het met de aansprakelijkheid als de data niet kloppen, als de tool een patroon laat zien wat discriminerend is, wie is hiervoor verantwoordelijk?’
De hoogleraar stelt dat het al vroeg duidelijk was dat de afdeling niet uitsluitend juridisch van aard zou zijn. ‘Vanaf het begin is er gezegd: "We moeten mensen van verschillende achtergronden hebben." Nu hebben we een heel breed team. We hebben niet alleen juristen, maar ook technisch geschoolde mensen, filosofen, ethici, sociaal wetenschappers. Kortom: mensen die echt met verschillende perspectieven naar deze problemen kunnen kijken.’
eLaw in het onderwijs
Digitaal recht is als vakgebied de afgelopen veertig jaar continu in ontwikkeling geweest. Dit zorgde ervoor dat eLaw een flexibel karakter heeft gekregen, stelt Simone van der Hof, hoogleraar recht en digitale technologie: ‘Onze medewerkers zijn het wel gewend om bij te blijven als het gaat om technologische ontwikkelingen. Dat het vakgebied zich zo snel blijft ontwikkelen, vindt iedereen alleen maar heel leuk. Op deze manier blijf je aanlopen tegen nieuwe uitdagingen.’
Simone van der Hof
‘In 1995, toen ik net afgestudeerd was, waren we heel optimistisch. We zagen het internet groot worden en we dachten: dat gaat de wereld veranderen. Nu zien we natuurlijk dat er toch ook wel heel veel zorgen zijn, en dat we die wet- en regelgeving, die zich steeds verder uitbreidt, echt nodig hebben. Zorgen dat mensen en onze publieke waarden beschermd worden, en dat er technologie ontwikkeld wordt die leidt tot verantwoord gebruik: dat is ongelooflijk belangrijk.'
Deze continue verandering en aanpassing uit zich ook in het onderwijs. Een uitzonderlijk voorbeeld hiervan is de Advanced Master Law and Digital Technologies: ‘Ons onderzoek is heel erg verweven met het masterprogramma’, vertelt Van der Hof. ‘We moeten daarin helaas wel keuzes maken, want het vakgebied is zo groot dat we niet alles kunnen behandelen.’ Voor de hoogleraar is de invoering van de Advanced Master een van de belangrijkste mijlpalen uit de afgelopen veertig jaar. ‘Een van de eerste dingen die ik deed toen ik hier in 2011 kwam werken, was mij inzetten voor de ontwikkeling van een masterprogramma. Dat dit zo’n succesverhaal is geworden, vind ik mooi om te zien.’
De komende veertig jaar
Terwijl veertig jaar geleden de introductie van de computer zorgde voor geheel nieuwe toepassingen, doemen er nu nieuwe vraagstukken op. Wat zijn bijvoorbeeld de juridische implicatie van het gebruik van AI in het militaire domein, of hoe gaan we om met discriminerende algoritmes in recruitment? Ook juristen zelf zullen steeds vaker AI toe gaan passen – hoe worden studenten daarop voorbereid?
‘Ons doel is om studenten te leren hoe deze tools op de juiste manier gebruikt kunnen worden. Net zoals een rekenmachine: je kunt het wel gebruiken om te rekenen, maar je zult ermee niet zomaar slagen voor een geavanceerd wiskunde examen’, vertelt Custers. 'Als je mensen een goede opleiding wilt bieden, moet je kritische denkers opleiden. Denk erover waar de informatie die tot je komt vandaan komt. Hoe is die vormgegeven, en wie heeft er belang bij om die informatie te kleuren? Kom ook uit je bubbel, en neem contrasterende informatie tot je. Dat is deel van het doel van een universiteit: een plek waar je elkaar kan bekritiseren en kan vragen: "Is dat echt wel zo?"'
Elk jaar organiseert de afdeling eLaw de Hans Franken-lezing, ter ere van een van de oprichters, Hans Franken. Dit jaar was de lezing extra bijzonder omdat het samenviel met de 40-jarige jubileumconferentie op 2 april. Marietje Schaake, privacyexpert, cybercriticus en politica bij D66, was de keynote-spreker. De aanleiding van de lezing is haar boek De tech coup dat afgelopen jaar verscheen.
Felicitatie faculteitsbestuur
Het is een bijzondere mijlpaal dat eLaw veertig jaar bestaat. Toen de afdeling in 1985 werd opgericht, was zij een van de eerste in Nederland die zich richtte op recht en technologie. eLaw was daarmee de tijd ver vooruit en heeft de Faculteit der Rechtsgeleerdheid met haar onderzoek en onderwijs de afgelopen verder op de kaart gezet.
Het faculteitsbestuur feliciteert de afdeling en het instituut van harte met dit unieke jubileum. Wij zijn trots op de mooie jubileumconferentie die op 2 april plaatsvond en kijken uit naar de toekomstige ontwikkelingen en samenwerkingen waarbij onze medewerkers van eLaw betrokken zijn.